TÜRK DİLİ 1
VIII. ÜNİTE
TÜRK DİLİNİN KARŞI KARŞIYA BULUNDUĞU SORUNLAR
DİLİN SORUNU MU KONUŞURLARIN SORUNU MU?
Dilin söz varlığındaki sözcüklerin yanlış söylenmesi ve yazılması, yanlış anlamda kullanılması; olur olmaz her yerde yabancı kökenli sözcüklere, terimlere yer verilmesi; cümlede ögeler arasında uyumsuzluklar ve benzeri olumsuzluklar genellikle dilin sorunu olarak görülür.
Bugün Türkçe için de benzer düşünceler dile getirilmektedir. Kimi sözcüklerin yanlış söylenmesi ve yazılması, kimi sözcüklere yanlış anlamlar yüklenmesi; konuşma dilinde ve yazı dilinde cümledeki ögeler arasındaki uyumsuzlukların yol açtığı anlatım bozuklukları; her cümlede birkaç yabancı kökenli sözcüğe yer verilmesi, iş yerlerinde, ürünlerde yabancı adlar kullanılması Türkçenin bir sorunu olarak algılanır. Kişilerin söz varlığının sınırlı hatta kısır olması da Türkçenin bir eksikliği gibi görülür. Türkçede karşılığı bulunduğunu bilmediği yabancı kökenli sözleri kullanan kişiler bu olumsuzluklara bakıp Türkçenin yok olma tehlikesiyle karşı karşıya bulunduğunu söyleyerek karamsar bir tablo da çizerler.
Oysa bunlar Türkçeden kaynaklanan sorunlar değildir. Türkçe gerek ses yapısı ve ses uyumları gerek biçim özellikleri ve sözcük türetme yeteneği gerek söz varlığı ve anlatım gücü ile yeryüzündeki her dil gibi kendi kendisine yeten özelliklere ve iç zenginliğe sahiptir.
Türkçenin karşı karşıya bulunduğu sorunların bir bölümü aslında konuşurlarının yaşadığı sorunlardır. Türkçenin özelliklerini yeterince kavrayamamış, söz varlığının anlatım gücü ile donanamamış, kendi yetersizliklerinin nedenini Türkçeye bağlayan, bu yüzden de yabancı sözcüklerin cazibesine kapılmış kullanıcıların sorunları bulunmaktadır.
Bilimde yaşanan gelişmelerle ortaya çıkan kavramları Türkçenin söz varlığıyla karşılamak yerine yabancı kökenli sözcük ve terimleri olduğu gibi kullanmak son yıllarda dilimizin karşı karşıya bulunduğu sorunlardan biri olarak görülmektedir. Amaç yabancı sözcüklere, terimlere kapıyı tamamen kapatmak değildir. Elbette her dilin söz varlığında yabancı kökenli sözcükler bulunur. Hiçbir dil saf değildir. Ancak Türkçenin eklemeli bir dil olması dolayısıyla sözcüklerin çekim ekleri aracılığıyla cümlede işlerlik kazanması, bu eklerin de sözcüklere bitiştirilmesi sonucu ortaya çıkan yazım biçimleri, yabancı sözcükler sorununda karşımıza çıkmaktadır. Son yıllarda İngilizce alıntı sözcüklerde özgün yazılış ve söylenişe getirilen Türkçe eklere ilişkin sorun dikkat çekici boyutlara ulaşmıştır.
SÖZCÜK VE TERİM TÜRETME
Eklemeli bir dil olan Türkçede yeni sözcükler ve terimler sözcük köküne veya gövdesine getirilen ekler aracılığıyla türetilir. Türkçenin söz varlığının büyük bir bölümü bu yolla türetilmiş sözcüklerden oluşur: Türemiş adlardan başkan, gözlük, konuk, sevgi, tuzlu, tütün, yolcu; türemiş fiillerden adamak, ağarmak, gezdirmek, iyileşmek, yürütmek gibi sözcükler Türkçenin derin tarihi içerisinde oluşmuş, çeşitli değişimlerden sonra günümüze ulaşmış binlerce sözcükten yalnızca birkaçıdır.
Toplumla birlikte gelişen, değişen dil zamanla ortaya çıkan yeni kavramlar için de yeni türetilen sözcüklerle gelişir, zenginleşir. Türkçenin söz varlığında yeni kavramlar, aygıtlar, araçlar için türetme yoluyla yakın zamanda önerilmiş sözcükler de vardır: bağlam, çalıştay, ikilem, iletişim, gezegen, sanal, sayaç, uydu, yalıtım, yansı, yerleşke, yüzey vb.
İki veya daha fazla sözcüğü Türkçenin söz dizimine uygun bir biçimde belirli yollarla bir araya getirip yeni yapılar oluşturmak da mümkündür. Birleşik sözcük olarak adlandırdığımız bu tür de sözcük ve terim üretmenin bir başka yoludur. Türkçenin tarihsel gelişimi içerisinde ayakkabı, kahvaltı, kaynana, pazartesi, sütlaç gibi bitişik yazılan birleşik sözcükler türetildiği gibi ateş böceği, baş ağrısı, çakmak taşı, kuyruk yağı, toplu iğne, yüzük parmağı gibi ayrı yazılan çok sayıda birleşik sözcük de bulunmaktadır. Yakın dönemde söz varlığımıza katılmış birleşik sözcüklerden ana kent, bilim kurgu, bilgi işlem, derin dondurucu, gök taşı, taşınır bellek, uzay gemisi gibi ayrı yazılanlar bulunduğu gibi akaryakıt, akyuvar, bilinçaltı, dizüstü, çekyat, içbükey, içgüdü, tekel gibi bitişik yazılanlar da vardır.
Birleşik yapıyı kuran sözcüklerin ilk hecelerini birleştirip sözcük türetme az da olsa başvurulan yollardan bir diğeridir. Bunlardan en yaygın bilineni araştırma geliştirme kurumlarını ifade etmek için oluşturulan ve bugün artık bir sözcük olarak kullanılan argedir. Bu yolla yakın zamanda mortgage sözüne karşılık olmak üzere tutulu satış birleşiğinden tutsat sözü de türetilmiştir.
Terimler
Türk dilinin ilk sözlüğü Divanü Lugati’t-Türk’te iktisat terimi olarak ‘rehin’ için tutug, ‘alacak, borç’ karşılığında alım, ‘borçluyu borcundan dolayı sorgulama’ karşılığında alış; tıp terimi olarak ‘neşter’ karşılığında kanagu, belin iç yanındaki damar için özek sözlerinin kullanıldığı görülmektedir.
Türk dilinin kaynaklarıyla bilinçli bir biçimde terim türetme yoluna giden ilk Türk toplumu ise Uygurlar...
VIII. ÜNİTE
TÜRK DİLİNİN KARŞI KARŞIYA BULUNDUĞU SORUNLAR
DİLİN SORUNU MU KONUŞURLARIN SORUNU MU?
Dilin söz varlığındaki sözcüklerin yanlış söylenmesi ve yazılması, yanlış anlamda kullanılması; olur olmaz her yerde yabancı kökenli sözcüklere, terimlere yer verilmesi; cümlede ögeler arasında uyumsuzluklar ve benzeri olumsuzluklar genellikle dilin sorunu olarak görülür.
Bugün Türkçe için de benzer düşünceler dile getirilmektedir. Kimi sözcüklerin yanlış söylenmesi ve yazılması, kimi sözcüklere yanlış anlamlar yüklenmesi; konuşma dilinde ve yazı dilinde cümledeki ögeler arasındaki uyumsuzlukların yol açtığı anlatım bozuklukları; her cümlede birkaç yabancı kökenli sözcüğe yer verilmesi, iş yerlerinde, ürünlerde yabancı adlar kullanılması Türkçenin bir sorunu olarak algılanır. Kişilerin söz varlığının sınırlı hatta kısır olması da Türkçenin bir eksikliği gibi görülür. Türkçede karşılığı bulunduğunu bilmediği yabancı kökenli sözleri kullanan kişiler bu olumsuzluklara bakıp Türkçenin yok olma tehlikesiyle karşı karşıya bulunduğunu söyleyerek karamsar bir tablo da çizerler.
Oysa bunlar Türkçeden kaynaklanan sorunlar değildir. Türkçe gerek ses yapısı ve ses uyumları gerek biçim özellikleri ve sözcük türetme yeteneği gerek söz varlığı ve anlatım gücü ile yeryüzündeki her dil gibi kendi kendisine yeten özelliklere ve iç zenginliğe sahiptir.
Türkçenin karşı karşıya bulunduğu sorunların bir bölümü aslında konuşurlarının yaşadığı sorunlardır. Türkçenin özelliklerini yeterince kavrayamamış, söz varlığının anlatım gücü ile donanamamış, kendi yetersizliklerinin nedenini Türkçeye bağlayan, bu yüzden de yabancı sözcüklerin cazibesine kapılmış kullanıcıların sorunları bulunmaktadır.
Bilimde yaşanan gelişmelerle ortaya çıkan kavramları Türkçenin söz varlığıyla karşılamak yerine yabancı kökenli sözcük ve terimleri olduğu gibi kullanmak son yıllarda dilimizin karşı karşıya bulunduğu sorunlardan biri olarak görülmektedir. Amaç yabancı sözcüklere, terimlere kapıyı tamamen kapatmak değildir. Elbette her dilin söz varlığında yabancı kökenli sözcükler bulunur. Hiçbir dil saf değildir. Ancak Türkçenin eklemeli bir dil olması dolayısıyla sözcüklerin çekim ekleri aracılığıyla cümlede işlerlik kazanması, bu eklerin de sözcüklere bitiştirilmesi sonucu ortaya çıkan yazım biçimleri, yabancı sözcükler sorununda karşımıza çıkmaktadır. Son yıllarda İngilizce alıntı sözcüklerde özgün yazılış ve söylenişe getirilen Türkçe eklere ilişkin sorun dikkat çekici boyutlara ulaşmıştır.
SÖZCÜK VE TERİM TÜRETME
Eklemeli bir dil olan Türkçede yeni sözcükler ve terimler sözcük köküne veya gövdesine getirilen ekler aracılığıyla türetilir. Türkçenin söz varlığının büyük bir bölümü bu yolla türetilmiş sözcüklerden oluşur: Türemiş adlardan başkan, gözlük, konuk, sevgi, tuzlu, tütün, yolcu; türemiş fiillerden adamak, ağarmak, gezdirmek, iyileşmek, yürütmek gibi sözcükler Türkçenin derin tarihi içerisinde oluşmuş, çeşitli değişimlerden sonra günümüze ulaşmış binlerce sözcükten yalnızca birkaçıdır.
Toplumla birlikte gelişen, değişen dil zamanla ortaya çıkan yeni kavramlar için de yeni türetilen sözcüklerle gelişir, zenginleşir. Türkçenin söz varlığında yeni kavramlar, aygıtlar, araçlar için türetme yoluyla yakın zamanda önerilmiş sözcükler de vardır: bağlam, çalıştay, ikilem, iletişim, gezegen, sanal, sayaç, uydu, yalıtım, yansı, yerleşke, yüzey vb.
İki veya daha fazla sözcüğü Türkçenin söz dizimine uygun bir biçimde belirli yollarla bir araya getirip yeni yapılar oluşturmak da mümkündür. Birleşik sözcük olarak adlandırdığımız bu tür de sözcük ve terim üretmenin bir başka yoludur. Türkçenin tarihsel gelişimi içerisinde ayakkabı, kahvaltı, kaynana, pazartesi, sütlaç gibi bitişik yazılan birleşik sözcükler türetildiği gibi ateş böceği, baş ağrısı, çakmak taşı, kuyruk yağı, toplu iğne, yüzük parmağı gibi ayrı yazılan çok sayıda birleşik sözcük de bulunmaktadır. Yakın dönemde söz varlığımıza katılmış birleşik sözcüklerden ana kent, bilim kurgu, bilgi işlem, derin dondurucu, gök taşı, taşınır bellek, uzay gemisi gibi ayrı yazılanlar bulunduğu gibi akaryakıt, akyuvar, bilinçaltı, dizüstü, çekyat, içbükey, içgüdü, tekel gibi bitişik yazılanlar da vardır.
Birleşik yapıyı kuran sözcüklerin ilk hecelerini birleştirip sözcük türetme az da olsa başvurulan yollardan bir diğeridir. Bunlardan en yaygın bilineni araştırma geliştirme kurumlarını ifade etmek için oluşturulan ve bugün artık bir sözcük olarak kullanılan argedir. Bu yolla yakın zamanda mortgage sözüne karşılık olmak üzere tutulu satış birleşiğinden tutsat sözü de türetilmiştir.
Terimler
Türk dilinin ilk sözlüğü Divanü Lugati’t-Türk’te iktisat terimi olarak ‘rehin’ için tutug, ‘alacak, borç’ karşılığında alım, ‘borçluyu borcundan dolayı sorgulama’ karşılığında alış; tıp terimi olarak ‘neşter’ karşılığında kanagu, belin iç yanındaki damar için özek sözlerinin kullanıldığı görülmektedir.
Türk dilinin kaynaklarıyla bilinçli bir biçimde terim türetme yoluna giden ilk Türk toplumu ise Uygurlar...
