TÜRK DİLİ 1
V. ÜNİTE
YAPI BİLGİSİ: BİÇİM BİLGİSİ VE SÖZ DİZİMİ
BİÇİM BİLGİSİ
Morfoloji, biçimlerin bilgisidir. Biçim bilgisi; çekimli biçimlerin, sözcük türlerinin ve sözcük üretiminin çalışmasıdır. Stabler’in ifade ettiği gibi, fiziksel ve biyolojik bir varlık olarak insan hücrelerden, hücreler ise moleküllerden oluşur. Ancak her üç biyolojik düzey birbirinden farklıdır. Bu durum, insan diliyle de ses, biçim, söz dizimi vb. farklı düzeylerde organizasyonlardan oluşmasıyla benzerlik gösterir.
Biçim Bilgisiyle İlgili Temel Kavramlar Biçimbirim
Biçim bilgisinde temel birim, biçimbirimdir. Biçimbirim, daha küçük birimlere ayrılamayan, ses ve yapı yönünden anlamlı en küçük öğelerdir. Biçimbirim terimi, geleneksel dil bilgisindeki sözcük ve ek kavramlarını birlikte ifade etmektedir, yani biçimbirim ‘sözcük’ ya da ‘ek’ olabilir. Biçimbirimler işlevi bulunan en küçük yapısal birimlerdir.
Biçimbirimler sözcük diziminde sıralanırken yapım ekinin çekim ekinden önce gelmek zorunda olması; eklenmede biçimbirimlerin ses özelliklerine tâbi olması gibi sınırlamalar vardır. Örneğin, öğretimde sözcüğünde önce yapım eki -(i)m, ardından çekim eki -de gelir. -(i)m eki hece ve ses yapısı bakımından öğret- tabanına, aynı şekilde -de eki de öğretim tabanına tâbidir.
Biçimbirim ve Dil Bilgisel İşlev
Dil bilgisel işlev kavramı, biçimbirimin bir anlamının olması veya herhangi bir dil bilimsel yapıyı işaretlemesidir. Örneğin gel- sözcüğünün temel anlamı “bir yere ulaşmak, varmak”tır. Sözcüğün geldi çekimli biçiminde ise -di biçimbirimi görülen geçmiş zamanı işaretlemektedir. Benzer biçimde, ev sözcüğü “konut, hane” anlamındadır. Bu durumda ev bir biçimbirimdir. Evde sözcüğünde ise -de, eylemin bildirdiği oluş ve kılışın yerini vb. yani bulunma durumunu işaretlediği için yine biçimbirimdir. BölME (matematik terimi), BÖLme (olumsuz emir) örneklerinde vurgunun değişmesi anlamı değiştirdiğine göre vurgunun da dil bilgisel işlevi vardır. Ana dilinin konuşurları sözcükleri oluşturan biçimbirimleri ve biçimbirimler arasındaki farkları sezebilirler. Örneğin dil uzmanı olmayan ana dili konuşurları evli, tozlu; ateşkes, çekyat; koşar, yürür sözcüklerini biçimbirimlerin işlevleri bakımından ayırt edebilirler.
Biçimbirimlerin Yapısı
Biçimbirimler, hecelerle karıştırılmamalıdır. Hece bölünmesi ile biçimbirimler arasında ancak rastlantıya dayalı benzerlik bulunabilir. Hece sayısı ile biçimbirim sayısı arasında doğrudan bir ilişki yoktur. Kimi zaman bir biçimbirim birkaç heceden; kimi zaman da bir hece en az iki biçimbirimden oluşabilir. Örneğin 3 heceli
kelebek, 1 biçimbirimdir. 1 heceli kon- sözcüğünde ise 2 biçimbirim vardır. Aşağıda konuklar sözcüğünde, heceler ve biçimbirimler gösterilmiştir:
Sözlüksel gösterim : konuk-lar (1 sözcük ve 1 ekten oluşuyor)
Biçimbirimlerin gösterimi : ko-n-(u)-k-lar (4 biçimbirimden oluşuyor)
Hecelerin gösterimi : ko-nuk-lar (3 heceden oluşuyor)
Seslerin gösterimi : k-o-n-u-k-l-a-r (8 ses birimden oluşuyor)
Değişken Biçim
Değişken biçim, bir biçimbirimin ses uyumlarına bağlı olarak aldığı biçimdir. Bu farklı biçimlerde gerçekleşmenin kuralları formüle edilebilir. Örneğin Türkçede -lar ve -ler (= -lAr) biçimlerinin iki değişken biçimi vardır. Çokluk, eğer sözcüğün son hecesinde ön bir ünlü veya son seste kimi ön damak ünsüzleri varsa -ler değişken biçimi, diğer durumlarda -lar değişken biçimi tarafından işaretlenir.
Görülen geçmiş zaman ekinin 8 değişken biçimi (-dı/-di, -du/-dü; -tı/-ti, -tu/-tü = -DI,-DU) vardır. Ünlü uyumlarına girmeyen şimdiki zamanı işaretleyen -yor, addan ad yapan -(ı)mtırak vb. biçimbirimlerin ise değişken biçimi yoktur. Değişken biçimlerden her birine biçimlik (morf) adı verilir.
Biçimbirimlerin Sınıflandırılması
Biçimbirimler tek başlarına kullanılıp kullanılamamaları bakımından bağımsız biçimbirimler (sözlüksel) ve bağımlı biçimbirimler (görevsel) olmak üzere ikiye ayrılır. Bağımsız biçimbirimler, tek başlarına kullanılabilir, herhangi bir söz dizimsel yapıda başka bir biçimbirime bağlı değildir. Bağımlı biçimbirimler başka bir biçimbirime bağlanmak zorunda olan, tek başlarına kullanılamayan biçimbirimlerdir. Bağımlı biçimbirimlerin yeni sözcükler üretmek ve sözcükleri çekimli hâle getirmek şeklinde özetlenebilecek iki temel görevi vardır.
Bu sınıflandırmayı ‘Kızlar eve gitti.’ ve ‘Yarın gel!’ örnek cümleleri çerçevesinde ele alalım:
Bağımsız biçimbirimler/Sözcükler Bağımlı biçimbirimler/Ekler
kız -lar
ev -e
git- -ti
yarın -
gel -
Bağımlı biçimbirimlerin görev ve işlevlerini yerine getirebilmeleri için bağımsız biçimbirimlere ihtiyacı varken, bağımsız biçimbirimlerin bağımlı biçimbirimlere ihtiyacı ise mutlak değildir. Örneğin ‘Kızlar eve gitti.’ cümlesinde kız, ev ve git bağımsız biçimbirimler; -ler, -e, -ti bağımlı biçimbirimlerdir. Bu cümle bağımsız biçimbirimlerle kurulamaz; ancak iki bağımsız biçimbirimden oluşan ‘Yarın gel!’ cümlesinin bağımlı biçimbirime ihtiyacı yoktur.
Fosil Biçimbirimler ve Fosilleşme
Tarihî dönemlerdeki kimi biçimbirimlerin dil bilgisel...
V. ÜNİTE
YAPI BİLGİSİ: BİÇİM BİLGİSİ VE SÖZ DİZİMİ
BİÇİM BİLGİSİ
Morfoloji, biçimlerin bilgisidir. Biçim bilgisi; çekimli biçimlerin, sözcük türlerinin ve sözcük üretiminin çalışmasıdır. Stabler’in ifade ettiği gibi, fiziksel ve biyolojik bir varlık olarak insan hücrelerden, hücreler ise moleküllerden oluşur. Ancak her üç biyolojik düzey birbirinden farklıdır. Bu durum, insan diliyle de ses, biçim, söz dizimi vb. farklı düzeylerde organizasyonlardan oluşmasıyla benzerlik gösterir.
Biçim Bilgisiyle İlgili Temel Kavramlar Biçimbirim
Biçim bilgisinde temel birim, biçimbirimdir. Biçimbirim, daha küçük birimlere ayrılamayan, ses ve yapı yönünden anlamlı en küçük öğelerdir. Biçimbirim terimi, geleneksel dil bilgisindeki sözcük ve ek kavramlarını birlikte ifade etmektedir, yani biçimbirim ‘sözcük’ ya da ‘ek’ olabilir. Biçimbirimler işlevi bulunan en küçük yapısal birimlerdir.
Biçimbirimler sözcük diziminde sıralanırken yapım ekinin çekim ekinden önce gelmek zorunda olması; eklenmede biçimbirimlerin ses özelliklerine tâbi olması gibi sınırlamalar vardır. Örneğin, öğretimde sözcüğünde önce yapım eki -(i)m, ardından çekim eki -de gelir. -(i)m eki hece ve ses yapısı bakımından öğret- tabanına, aynı şekilde -de eki de öğretim tabanına tâbidir.
Biçimbirim ve Dil Bilgisel İşlev
Dil bilgisel işlev kavramı, biçimbirimin bir anlamının olması veya herhangi bir dil bilimsel yapıyı işaretlemesidir. Örneğin gel- sözcüğünün temel anlamı “bir yere ulaşmak, varmak”tır. Sözcüğün geldi çekimli biçiminde ise -di biçimbirimi görülen geçmiş zamanı işaretlemektedir. Benzer biçimde, ev sözcüğü “konut, hane” anlamındadır. Bu durumda ev bir biçimbirimdir. Evde sözcüğünde ise -de, eylemin bildirdiği oluş ve kılışın yerini vb. yani bulunma durumunu işaretlediği için yine biçimbirimdir. BölME (matematik terimi), BÖLme (olumsuz emir) örneklerinde vurgunun değişmesi anlamı değiştirdiğine göre vurgunun da dil bilgisel işlevi vardır. Ana dilinin konuşurları sözcükleri oluşturan biçimbirimleri ve biçimbirimler arasındaki farkları sezebilirler. Örneğin dil uzmanı olmayan ana dili konuşurları evli, tozlu; ateşkes, çekyat; koşar, yürür sözcüklerini biçimbirimlerin işlevleri bakımından ayırt edebilirler.
Biçimbirimlerin Yapısı
Biçimbirimler, hecelerle karıştırılmamalıdır. Hece bölünmesi ile biçimbirimler arasında ancak rastlantıya dayalı benzerlik bulunabilir. Hece sayısı ile biçimbirim sayısı arasında doğrudan bir ilişki yoktur. Kimi zaman bir biçimbirim birkaç heceden; kimi zaman da bir hece en az iki biçimbirimden oluşabilir. Örneğin 3 heceli
kelebek, 1 biçimbirimdir. 1 heceli kon- sözcüğünde ise 2 biçimbirim vardır. Aşağıda konuklar sözcüğünde, heceler ve biçimbirimler gösterilmiştir:
Sözlüksel gösterim : konuk-lar (1 sözcük ve 1 ekten oluşuyor)
Biçimbirimlerin gösterimi : ko-n-(u)-k-lar (4 biçimbirimden oluşuyor)
Hecelerin gösterimi : ko-nuk-lar (3 heceden oluşuyor)
Seslerin gösterimi : k-o-n-u-k-l-a-r (8 ses birimden oluşuyor)
Değişken Biçim
Değişken biçim, bir biçimbirimin ses uyumlarına bağlı olarak aldığı biçimdir. Bu farklı biçimlerde gerçekleşmenin kuralları formüle edilebilir. Örneğin Türkçede -lar ve -ler (= -lAr) biçimlerinin iki değişken biçimi vardır. Çokluk, eğer sözcüğün son hecesinde ön bir ünlü veya son seste kimi ön damak ünsüzleri varsa -ler değişken biçimi, diğer durumlarda -lar değişken biçimi tarafından işaretlenir.
Görülen geçmiş zaman ekinin 8 değişken biçimi (-dı/-di, -du/-dü; -tı/-ti, -tu/-tü = -DI,-DU) vardır. Ünlü uyumlarına girmeyen şimdiki zamanı işaretleyen -yor, addan ad yapan -(ı)mtırak vb. biçimbirimlerin ise değişken biçimi yoktur. Değişken biçimlerden her birine biçimlik (morf) adı verilir.
Biçimbirimlerin Sınıflandırılması
Biçimbirimler tek başlarına kullanılıp kullanılamamaları bakımından bağımsız biçimbirimler (sözlüksel) ve bağımlı biçimbirimler (görevsel) olmak üzere ikiye ayrılır. Bağımsız biçimbirimler, tek başlarına kullanılabilir, herhangi bir söz dizimsel yapıda başka bir biçimbirime bağlı değildir. Bağımlı biçimbirimler başka bir biçimbirime bağlanmak zorunda olan, tek başlarına kullanılamayan biçimbirimlerdir. Bağımlı biçimbirimlerin yeni sözcükler üretmek ve sözcükleri çekimli hâle getirmek şeklinde özetlenebilecek iki temel görevi vardır.
Bu sınıflandırmayı ‘Kızlar eve gitti.’ ve ‘Yarın gel!’ örnek cümleleri çerçevesinde ele alalım:
Bağımsız biçimbirimler/Sözcükler Bağımlı biçimbirimler/Ekler
kız -lar
ev -e
git- -ti
yarın -
gel -
Bağımlı biçimbirimlerin görev ve işlevlerini yerine getirebilmeleri için bağımsız biçimbirimlere ihtiyacı varken, bağımsız biçimbirimlerin bağımlı biçimbirimlere ihtiyacı ise mutlak değildir. Örneğin ‘Kızlar eve gitti.’ cümlesinde kız, ev ve git bağımsız biçimbirimler; -ler, -e, -ti bağımlı biçimbirimlerdir. Bu cümle bağımsız biçimbirimlerle kurulamaz; ancak iki bağımsız biçimbirimden oluşan ‘Yarın gel!’ cümlesinin bağımlı biçimbirime ihtiyacı yoktur.
Fosil Biçimbirimler ve Fosilleşme
Tarihî dönemlerdeki kimi biçimbirimlerin dil bilgisel...
Moderatör tarafında düzenlendi:
