TÜRK DİLİ 4. ÜNİTE
IV. ÜNİTE
SES BİLGİSİ
TÜRK ALFABESİ VE YAZIM SİSTEMİNE GENEL BİR BAKIŞ
1928 yılında Harf Devrimi ile kabul edilen ve 1929’da resmen uygulanmaya başlayan yeni Türk alfabesinde, Latin alfabesinin temel harfleri alınmış ayrıca bu temel harflerde bazı değişiklikler gerçekleştirilerek yeni harfler yapılmıştır. Çok sayıda farklı harften oluşan karmaşık bir alfabeye yol açmamak amacıyla dilin sesleri, temel Latin harflerinin üstüne, altına konulan ayırıcı işaretlerle gösterilmiştir. Bu düzenlenmiş harfler: g’nin üstüne kısaltma (Breve) işareti konulması (g + ˘ >) ğ, i harfinin üzerindeki noktanın atılması (i - ˙ >) ı; Batı dillerinde i harfinin büyük şekli olan I harfinin üstüne nokta konulmasıyla i harfinin büyük şekli olarak belirlenmesi (I + ˙ >) İ, noktasız şeklin ise ı harfinin büyük şekli yapılması (I); s harfinin altına çengel işareti konularak ş harfinin karşılanması (s +¸ > ş) yollarıyla oluşturulmuştur. Türk alfabesinde başka alfabelerden alınmış ç, ö, ü gibi harfler de bulunmaktadır. Sesçil, yani söyleyişle yazılışın mümkün olduğunca birbirine yakın olması ilkesini esas alan Türk alfabesi; 29 harf, iki ayırıcı işaretten oluşur.
Bağımsız olarak kullanılan ayırıcı işaretler, halk arasında “şapka” olarak bilinen düzeltme işareti (^) ve kesme işaretidir (’).
“Yazıldığı gibi okunan” alfabelere sesçil alfabe, yazılışla okunuşun birbirinden çoğu zaman farklı olduğu alfabelere ise geleneksel alfabe adı verilir. Örneğin Türk, Rus, İtalyan alfabeleri sesçil; Fransız, İngiliz alfabeleri ise gelenekseldir. Türkçe, Latin tabanlı alfabenin kullanıldığı diller arasında söyleyiş ile yazımın birbirine en yakın olduğu dillerden biridir.
Türk alfabesi, ses birim-yazı birim karşılıklığı ilkesini esas alır. Ses birimler (= ünlüler ve ünsüzler) kısaca, iki sözcüğü ayırt eden en küçük birim; yazı birim (= harfler) ise yazım sistemindeki en küçük birimdir. Türk alfabesinde yer alan harflerin her biri genel olarak tek ses değerini gösterir. Örneğin c harfi; İngiliz alfabesinde /s/, /k/ seslerini ve h harfiyle birlikte oluşturduğu ch ikili harfi, İngiliz ve Latin temelli yeni Özbek alfabesindeki ch=/ç/, sh=/ş/ harflerinde olduğu gibi, tek sesi karşılayan ikili harf ya da Almancadaki sch= /ş/, Fransızca eau= /o/ örneklerinde olduğu gibi tek ses için üçlü harf gösterimleri yoktur.
Düzeltme işareti, âdet örneğinde olduğu gibi üzerine konulduğu ünlünün uzun okunduğunu gösterir. Kâr örneğinde ise üzerine konulduğu, ölçünlü söyleyişte kısalan /a/ ünlüsünün uzun söylenmesi gerektiğini değil, bir önceki ünsüzün ön damaksıl (ince, ön sıradan) söylenmesi gerektiğini ifade eder. Kesme işareti ise bir yandan özel adlara getirilen ekleri ayırmaya yarayan noktalama işareti olarak yaygın biçimde kullanılırken bir yandan da cüz’i, Kur’an, kıt’a vb. örneklerde, kullanımı zorunlu olmamakla birlikte, Osmanlı alfabesindeki ayın ve hemze harflerini karşılamaktadır. Nadiren de olsa karın, kar’ın, karı’n gibi eş sesli kelimeleri birbirlerinden ayırmak üzere de kullanılmaktadır. Son dönemlerde, söyleyişte düşen ünsüzlerin yerine kesme işaretinin kullanıldığını görüyoruz: bir yerine bi’ gibi yazılışlara da rastlanmaktadır.
Çevriyazı alfabesi: Dil ile ilgili bilimsel çalışmalarda kullanılmak üzere 1928’de yasayla kabul edilen ölçünlü Türk alfabesinden ayrı, bu alfabedeki harflerin ayırıcı işaretlerle genişletilmiş bir gayri resmî çevriyazı alfabesi vardır. Dil çalışmalarında yaygın kullanım alanı bulunan Türk çevriyazısının temel harfleri şu şekildedir: a, b, c, ç, d, e, g, f, i, g, ğ, h, k, l, i, ı, j, o, k, l, m, n, ñ, o, ö, p, r, s, Š, R, ş, t, U, u, ü, v, ð, y, z, ¡, z. , X.
Bu alfabede yer alan ayırıcı işaretli harfler genellikle Osmanlı alfabesindeki Arapça sesleri ve bazı yabancı dillerden kopyalanan sözcüklerdeki diğer özel sesleri karşılamaktadır.
Bunların dışında başka gösterimler de vardır. Örneğin a, 8, /a/ ve /e/ seslerinin kısa; ã, õ, /a/ ve /o/ ünlülerinin genizsil; g, /e/ sesinin kapalı; ä, /e/ sesinin açık olduğunu gösterir. Özellikle Batılı araştırmacılar Türkçe /c/, /ç/, /j/, /ş/ ünsüzlerini sırasıyla j/j, c, Z, w harfleriyle, i/ğ nca küçük gama harfiyle, Batı dillerinde bulunmayan /ı/ ünlüsünü ï, I hatta y harfiyle gösterebilirler. Ayrıca dil bilimciler için IPA alfabesi adı verilen uluslararası çok ayrıntılı bir alfabe sistemi vardır.
SESLER VE KONUŞMA SESLERİNİN OLUŞUMU
Konuşmaya yarayan seslere konuşma sesleri adını veriyoruz. Konuşma seslerinin üretimini ve algılanmasını şu üç aşamada değerlendirebiliriz:
Söyleyiş ses bilgisi: Konuşurlar sesleri nasıl üretir?
Akustik ses bilgisi: Sesler havada nasıl yol alır?
İşitsel ses bilgisi: Dinleyenler sesleri nasıl algılar?
Konuşma sesleri, ses yolu adı verilen akciğerlerden başlayıp burunda ve dudaklarda sona eren bir düzenek tarafından üretilir. Ses sisteminin en önemli görevleri, konuşma seslerinin oluşmasını sağlamak; ağlamak, gülmek, çığlık atmak gibi sese dayalı etkinliklere imkân sağlamaktır. Ses yolunun başlangıcında akciğerler vardır...
IV. ÜNİTE
SES BİLGİSİ
TÜRK ALFABESİ VE YAZIM SİSTEMİNE GENEL BİR BAKIŞ
1928 yılında Harf Devrimi ile kabul edilen ve 1929’da resmen uygulanmaya başlayan yeni Türk alfabesinde, Latin alfabesinin temel harfleri alınmış ayrıca bu temel harflerde bazı değişiklikler gerçekleştirilerek yeni harfler yapılmıştır. Çok sayıda farklı harften oluşan karmaşık bir alfabeye yol açmamak amacıyla dilin sesleri, temel Latin harflerinin üstüne, altına konulan ayırıcı işaretlerle gösterilmiştir. Bu düzenlenmiş harfler: g’nin üstüne kısaltma (Breve) işareti konulması (g + ˘ >) ğ, i harfinin üzerindeki noktanın atılması (i - ˙ >) ı; Batı dillerinde i harfinin büyük şekli olan I harfinin üstüne nokta konulmasıyla i harfinin büyük şekli olarak belirlenmesi (I + ˙ >) İ, noktasız şeklin ise ı harfinin büyük şekli yapılması (I); s harfinin altına çengel işareti konularak ş harfinin karşılanması (s +¸ > ş) yollarıyla oluşturulmuştur. Türk alfabesinde başka alfabelerden alınmış ç, ö, ü gibi harfler de bulunmaktadır. Sesçil, yani söyleyişle yazılışın mümkün olduğunca birbirine yakın olması ilkesini esas alan Türk alfabesi; 29 harf, iki ayırıcı işaretten oluşur.
Bağımsız olarak kullanılan ayırıcı işaretler, halk arasında “şapka” olarak bilinen düzeltme işareti (^) ve kesme işaretidir (’).
“Yazıldığı gibi okunan” alfabelere sesçil alfabe, yazılışla okunuşun birbirinden çoğu zaman farklı olduğu alfabelere ise geleneksel alfabe adı verilir. Örneğin Türk, Rus, İtalyan alfabeleri sesçil; Fransız, İngiliz alfabeleri ise gelenekseldir. Türkçe, Latin tabanlı alfabenin kullanıldığı diller arasında söyleyiş ile yazımın birbirine en yakın olduğu dillerden biridir.
Türk alfabesi, ses birim-yazı birim karşılıklığı ilkesini esas alır. Ses birimler (= ünlüler ve ünsüzler) kısaca, iki sözcüğü ayırt eden en küçük birim; yazı birim (= harfler) ise yazım sistemindeki en küçük birimdir. Türk alfabesinde yer alan harflerin her biri genel olarak tek ses değerini gösterir. Örneğin c harfi; İngiliz alfabesinde /s/, /k/ seslerini ve h harfiyle birlikte oluşturduğu ch ikili harfi, İngiliz ve Latin temelli yeni Özbek alfabesindeki ch=/ç/, sh=/ş/ harflerinde olduğu gibi, tek sesi karşılayan ikili harf ya da Almancadaki sch= /ş/, Fransızca eau= /o/ örneklerinde olduğu gibi tek ses için üçlü harf gösterimleri yoktur.
Düzeltme işareti, âdet örneğinde olduğu gibi üzerine konulduğu ünlünün uzun okunduğunu gösterir. Kâr örneğinde ise üzerine konulduğu, ölçünlü söyleyişte kısalan /a/ ünlüsünün uzun söylenmesi gerektiğini değil, bir önceki ünsüzün ön damaksıl (ince, ön sıradan) söylenmesi gerektiğini ifade eder. Kesme işareti ise bir yandan özel adlara getirilen ekleri ayırmaya yarayan noktalama işareti olarak yaygın biçimde kullanılırken bir yandan da cüz’i, Kur’an, kıt’a vb. örneklerde, kullanımı zorunlu olmamakla birlikte, Osmanlı alfabesindeki ayın ve hemze harflerini karşılamaktadır. Nadiren de olsa karın, kar’ın, karı’n gibi eş sesli kelimeleri birbirlerinden ayırmak üzere de kullanılmaktadır. Son dönemlerde, söyleyişte düşen ünsüzlerin yerine kesme işaretinin kullanıldığını görüyoruz: bir yerine bi’ gibi yazılışlara da rastlanmaktadır.
Çevriyazı alfabesi: Dil ile ilgili bilimsel çalışmalarda kullanılmak üzere 1928’de yasayla kabul edilen ölçünlü Türk alfabesinden ayrı, bu alfabedeki harflerin ayırıcı işaretlerle genişletilmiş bir gayri resmî çevriyazı alfabesi vardır. Dil çalışmalarında yaygın kullanım alanı bulunan Türk çevriyazısının temel harfleri şu şekildedir: a, b, c, ç, d, e, g, f, i, g, ğ, h, k, l, i, ı, j, o, k, l, m, n, ñ, o, ö, p, r, s, Š, R, ş, t, U, u, ü, v, ð, y, z, ¡, z. , X.
Bu alfabede yer alan ayırıcı işaretli harfler genellikle Osmanlı alfabesindeki Arapça sesleri ve bazı yabancı dillerden kopyalanan sözcüklerdeki diğer özel sesleri karşılamaktadır.
Bunların dışında başka gösterimler de vardır. Örneğin a, 8, /a/ ve /e/ seslerinin kısa; ã, õ, /a/ ve /o/ ünlülerinin genizsil; g, /e/ sesinin kapalı; ä, /e/ sesinin açık olduğunu gösterir. Özellikle Batılı araştırmacılar Türkçe /c/, /ç/, /j/, /ş/ ünsüzlerini sırasıyla j/j, c, Z, w harfleriyle, i/ğ nca küçük gama harfiyle, Batı dillerinde bulunmayan /ı/ ünlüsünü ï, I hatta y harfiyle gösterebilirler. Ayrıca dil bilimciler için IPA alfabesi adı verilen uluslararası çok ayrıntılı bir alfabe sistemi vardır.
SESLER VE KONUŞMA SESLERİNİN OLUŞUMU
Konuşmaya yarayan seslere konuşma sesleri adını veriyoruz. Konuşma seslerinin üretimini ve algılanmasını şu üç aşamada değerlendirebiliriz:
Söyleyiş ses bilgisi: Konuşurlar sesleri nasıl üretir?
Akustik ses bilgisi: Sesler havada nasıl yol alır?
İşitsel ses bilgisi: Dinleyenler sesleri nasıl algılar?
Konuşma sesleri, ses yolu adı verilen akciğerlerden başlayıp burunda ve dudaklarda sona eren bir düzenek tarafından üretilir. Ses sisteminin en önemli görevleri, konuşma seslerinin oluşmasını sağlamak; ağlamak, gülmek, çığlık atmak gibi sese dayalı etkinliklere imkân sağlamaktır. Ses yolunun başlangıcında akciğerler vardır...
Moderatör tarafında düzenlendi:
