Göktürk Devleti’nin yıkılmasından sonra kurulan Uygur hanlıklarından kalma eserlerdir. Daha çok Buda ve Mani dininin esaslarını anlatan metinlerdir. Bunlar Turfan yöresinde yapılan kazılarda ortaya çıkarılmıştır.
Uygurların kâğıda kitap basma tekniğini bildikleri anlaşılmaktadır. Dönemden kalma birçok hikâyenin yanında “kökünç” denilen bir tür ilkel tiyatro eseri de vardır.
Kalyanamkara Papamkara, Altun Yaruk ve Sekiz Yükmek adlı eserler, Budizm’i anlatan dinî metinlerdir. Irk Bitig adlı eser ise bir fal kitabıdır. Uygurlar bu eserleri 14 harfli Uygur alfabesiyle yazmışlardır.
Uygur dönemi eserleri şunlardır:
Maniheist Uygurlara Ait Eserler
I.Uygur Kağanlığı’nın üçüncü hakanı Bögü Kağan’ın 762’de Mani dinini resmen kabul etmesiyle başlayan süreçte Maniheist Uygurlar hikaye, dua, ilahi, tövbe, din bilgisi türü ve konularında birçok eser meydana getirmişlerdir. Maniheist Uygurlardan kalan bazı parçalar şunlardır:
Huastuanift: Maniheizm’in öğretileri çerçevesinde yazılmış bir tövbe ve dua kitabıdır.
Irk Bitig: Tahminen 930 yılında ve Köktürk harfleriyle kaleme alınmış olan Irk Bitig (Fal Kitabı), Mani muhitinde yazılmış önemli bir metindir. İçinde dine ait unsurlar bulunmakla beraber dinî bir eser değildir; bir fal kitabıdır. Her biri ayrı bir fal olarak yorumlanan 65 paragraftan meydana gelmiştir. Her falın (paragrafın) başında siyah mürekkeple çizilmiş küçük daireler vardır. Her faldaki daireler üç dizi hâlindedir. Her dizide, sayıları 1-4 arasında değişen daireler vardır. Böylece her fal, üç rakamlı bir sayı ile numaralanmış gibidir. Meselâ, bir paragrafın başındaki birinci dizide 2, ikinci dizide 2, üçüncü dizide 4 daire varsa bu fal 2 2 4 numaralı faldır. Falına bakmak isteyen insan, muhtemelen dört yüzünden her biri bir sayıya delâlet eden aşık kemiğini üç defa atmak suretiyle kaç numaralı falın kendisine isabet ettiğini tespit eder.
Budist Uygurlara Ait Eserler
Uygurlar arasındaki en kalabalık topluluk Budist Uygurlardır. Dolayısıyla bu dilin edebiyatı da Mani Uygurlarının eserlerinden çok daha geniş ve zengindir. Budist Uygurlardan kalan bazı parçalar şunlardır:
Maitrsimit: Türk edebiyatının ilk iptidai (ilkel) tiyatro örneğidir.
Prens Kalyanamkara Papamkara: Uygurlar döneminin en tanınmış öykülerinden biridir. Kansu vilayetindeki Bin Buda mabetlerinde bulunan bu eserde, iyi yürekli bir şehzadenin bütün canlılara yardım etmek ve canlıların birbirlerini öldürmelerine engel olmak üzere çok değerli bir mücevheri ele geçirmek için çıktığı maceralı yolculuk anlatılır.
Altun Yaruk: 10. yüzyılın ilk yarısında yazıldığı tahmin edilen eser, 17. yüzyılda bulunmuştur. Birkaç nüshası bulunan ve oldukça hacimli olan bu eser, Budizm’in esaslarını, felsefesini ve Buda’nın menkıbelerini anlatan dini bir eserdir.
Sekiz Yükmek: Sekiz bilgi, sekiz tomar anlamlarına gelmektedir. Eserde beş duyu organının anlamı ve görevleri Budist bir yaklaşımla verilmiş ve bazı manevi bilgiler anlatılmıştır.
Uygur Dönemine ait bir metin parçası
Buda Avatamsaka atlıg sudur içinde
Busulmak -sız nom oguş- ka kirmek bölükde
Bulung yıngak sayu kelmiş bodısatav-lar
Bulıtçılayu yığılmış toy kuvrag ara
Günümüz Türkçesiyle
Buda Avatamsaka adlı sutra içinde.
Değişmeyen -töre faslında- giriş bölümünde.
Her yandan, her köşeden gelmiş bodhisatvaların
Bulut gibi toplanmış olan topluluğu cemaati arasında.
Uygurların kâğıda kitap basma tekniğini bildikleri anlaşılmaktadır. Dönemden kalma birçok hikâyenin yanında “kökünç” denilen bir tür ilkel tiyatro eseri de vardır.
Kalyanamkara Papamkara, Altun Yaruk ve Sekiz Yükmek adlı eserler, Budizm’i anlatan dinî metinlerdir. Irk Bitig adlı eser ise bir fal kitabıdır. Uygurlar bu eserleri 14 harfli Uygur alfabesiyle yazmışlardır.
Uygur dönemi eserleri şunlardır:
Maniheist Uygurlara Ait Eserler
I.Uygur Kağanlığı’nın üçüncü hakanı Bögü Kağan’ın 762’de Mani dinini resmen kabul etmesiyle başlayan süreçte Maniheist Uygurlar hikaye, dua, ilahi, tövbe, din bilgisi türü ve konularında birçok eser meydana getirmişlerdir. Maniheist Uygurlardan kalan bazı parçalar şunlardır:
Huastuanift: Maniheizm’in öğretileri çerçevesinde yazılmış bir tövbe ve dua kitabıdır.
Irk Bitig: Tahminen 930 yılında ve Köktürk harfleriyle kaleme alınmış olan Irk Bitig (Fal Kitabı), Mani muhitinde yazılmış önemli bir metindir. İçinde dine ait unsurlar bulunmakla beraber dinî bir eser değildir; bir fal kitabıdır. Her biri ayrı bir fal olarak yorumlanan 65 paragraftan meydana gelmiştir. Her falın (paragrafın) başında siyah mürekkeple çizilmiş küçük daireler vardır. Her faldaki daireler üç dizi hâlindedir. Her dizide, sayıları 1-4 arasında değişen daireler vardır. Böylece her fal, üç rakamlı bir sayı ile numaralanmış gibidir. Meselâ, bir paragrafın başındaki birinci dizide 2, ikinci dizide 2, üçüncü dizide 4 daire varsa bu fal 2 2 4 numaralı faldır. Falına bakmak isteyen insan, muhtemelen dört yüzünden her biri bir sayıya delâlet eden aşık kemiğini üç defa atmak suretiyle kaç numaralı falın kendisine isabet ettiğini tespit eder.
Budist Uygurlara Ait Eserler
Uygurlar arasındaki en kalabalık topluluk Budist Uygurlardır. Dolayısıyla bu dilin edebiyatı da Mani Uygurlarının eserlerinden çok daha geniş ve zengindir. Budist Uygurlardan kalan bazı parçalar şunlardır:
Maitrsimit: Türk edebiyatının ilk iptidai (ilkel) tiyatro örneğidir.
Prens Kalyanamkara Papamkara: Uygurlar döneminin en tanınmış öykülerinden biridir. Kansu vilayetindeki Bin Buda mabetlerinde bulunan bu eserde, iyi yürekli bir şehzadenin bütün canlılara yardım etmek ve canlıların birbirlerini öldürmelerine engel olmak üzere çok değerli bir mücevheri ele geçirmek için çıktığı maceralı yolculuk anlatılır.
Altun Yaruk: 10. yüzyılın ilk yarısında yazıldığı tahmin edilen eser, 17. yüzyılda bulunmuştur. Birkaç nüshası bulunan ve oldukça hacimli olan bu eser, Budizm’in esaslarını, felsefesini ve Buda’nın menkıbelerini anlatan dini bir eserdir.
Sekiz Yükmek: Sekiz bilgi, sekiz tomar anlamlarına gelmektedir. Eserde beş duyu organının anlamı ve görevleri Budist bir yaklaşımla verilmiş ve bazı manevi bilgiler anlatılmıştır.
Uygur Dönemine ait bir metin parçası
Buda Avatamsaka atlıg sudur içinde
Busulmak -sız nom oguş- ka kirmek bölükde
Bulung yıngak sayu kelmiş bodısatav-lar
Bulıtçılayu yığılmış toy kuvrag ara
Günümüz Türkçesiyle
Buda Avatamsaka adlı sutra içinde.
Değişmeyen -töre faslında- giriş bölümünde.
Her yandan, her köşeden gelmiş bodhisatvaların
Bulut gibi toplanmış olan topluluğu cemaati arasında.
