Forumzar.Com
1994 Ekonomik Krizi
1994 senesinde 25 Haziran 1993 tarihinde kurulan 50. hükümet başbakan olarak Doğru Yol Partisi genel başkanı Tansu Çiller ve yönetim ortağı olarak Sosyaldemokrat Halkçı Parti genel başkanı Murat Karayalçın tarafından yönetilmekteydi. 1991 yılından itibaren Türkiye ekonomisinin yönetiminden sorumlu olan Tansu Çiller, ekonomi dalında profesör unvanını da taşımaktaydı.
1994 yılı içerisinde Türkiye’nin büyük kamu harcamaları, ülkede bir istikrarsızlık ve karmaşıklık sürecine sebep oldu. 1992 yılında kamu harcamalarının Gayri Safi Yurt İçi Hasılaya oranı %6 iken 1994 yılı başında %11’e yaklaşmıştır. Bütçe açığını kapatmak için seçilen yöntem ise “ilk büyük mali kriz” olarak adlandırılan 1994 Krizine sebep oldu. Kriz, ani gözükse de temelleri 1988-1993 dönemine dayanmaktadır.
1988-1993 Dönemi
Türkiye ekonomisinde 1988-1993 dönemi, geçmiş dönem ile benzer olarak, iç talep artışına dayalı büyümenin istikrardan daha iyi görüldüğü bir dönem olmuştur. Bu nedenle hükümet azalan işçi ve memur maaşlarına yüksek miktarda zam yapmış, tarım ürünleri için belirlenmiş olan alt fiyat sınırını yükseltmiştir. Başvurulan bu yol ile yıllık ortalama büyüme yeniden %6 seviyesine gelmiş fakat enflasyon oranı %60’ı bulmuştur. Bir yıl içerisindeki ortalama %6 oranında büyüme oldukça büyük bir gelişme gibi dursa da 1988- 1993 dönemi ekonomisindeki dengesizlik sürekli hale gelmiştir. 1988, 1989 ve 1991 yıllarında yıllık ortalama büyüme oranının %2’nin altında kalması bu duruma örnektir.
Türkiye ekonomisinde 1989 yılı itibariyle kamu kesiminin gelir-gider dengesi belirgin bir biçimde sarsılmıştı. Devletin gelirlerini artırmak amacıyla oluşturulan ilkeler kabul edilebilir değildi. Ekonominin vergisiz bölgelerinde yeni vergi kanunları kabul etmek veya mevcut vergileri etkin bir şekilde toplamak mümkün değildi. Motorlu Taşıtlar Vergisi, Akaryakıt Tüketim Vergisi ve kamu hizmet bedelleri gibi mal ve hizmet ile bağlantılı dolaylı vergi ve harçlar arttırılmıştır.
5 Nisan Kararları öncesi, 1993 yılında dış ticaret dengesi 14,1 milyar dolar ve cari açık dengesi ise 6,8 milyar dolar ile kapanmıştır. Bu değerler ödemeler dengesi açığının rekor düzeylerini oluşturmaktadır. Döviz sektöründeki sıcak para arzı belirgin bir sorun olmadığı izlenimini uyandırmış ancak hem ödemeler dengesinde açığındaki büyüme hem de bazı uluslararası kuruluşların kredi notlarının değerlenmesi döviz sektörü içerisindeki spekülatif eğilimlere hız kazandırmıştır. Döviz talebi ve döviz kurları özellikle 1993 yılının Aralık ayından itibaren artış göstermiştir.
Dönemin siyasi iktidarı, döviz rezervlerinin satılmasıyla döviz talebinin sınırlandırılabileceği ve piyasada dolaşan paranın İstanbul Menkul Kıymetler Borsası’na yönlendirilebileceği varsayımı doğrultusunda hareket etti. Bu varsayımlar iki nedenle geçerliliğini yitirmekte idi. Belirtilen nedenlerden ilki büyük bankaların ciddi bir devalüasyon olacağı bilincinde oluşuydu. Bu nedenle piyasaya sürülen döviz, talep kesintisinden uzak durmamış ve piyasaya sürülen döviz artan fiyattan alıcı bulmuştur. Öte yandan bu dönem için İstanbul Menkul Kıymetler Borsası’nın işlem hacmi 52 milyon dolardı ve piyasada bulunan spekülatif sermayeden üstün olacak kapasiteye sahip değildi. Sonuç olarak Ocak 1994’te TL/$ döviz kuru 19.000 TL/$, Merkez Bankası rezervleri 7 milyar dolara ulaşmışken 1994 Nisan ayında döviz kuru 38,00 TL/$’ yükselmiş ve uluslararası rezervler 3 milyar dolara indi.
Sonuç olarak 1994 Krizi, Cumhuriyet tarihinin en büyük dış ticaret ve kamu açığı ile makroekonomik denge üzerindeki bozulmanın ciddiyetini gözler önüne sermiştir. Uzun vadede sürdürülmesi imkansız olan politikalar ve uygulamalar ise 1994 Nisan ayında patlak veren ağır ekonomik krizin temelleridir.
Krizin Dönemin Bankalarına Etkisi
Cumhuriyet tarihi incelendiğinde Türkiye üzerinde bankacılık krizi örneklerine rastlanır. 1994 Krizi de bankacılık krizi olarak nitelendirilmiş ve dönem bankaları üzerinde yıkıcı etkiler bırakmıştır. TYT Bank, Marmara Bank ve İmpexbank 1994 Krizi ile iflas etmiş bankalardandır.
TYT Bank, 1980’li yıllarda İstanbul Kapalı Çarşı esnafları içerisinden bir grup tarafından temelleri atılmış ve 1988 yılında “Turizm Yatırım ve Dış Ticaret Bankası” ismi ile resmi olarak açılmıştır. Kuruluş amacı esnafın kredi ihtiyacını karşılamak olan banka, ihracat ve turizm gelirleri ile desteklendiğinden kısa sürede başarı elde etmiştir. İlerleyen süreçte Lapis Holding bünyesine geçen banka 1994 Krizi sürecinde Tasarruf Mevduatları Sigorta Fonu’na devredilmiştir. Fon tarafından yapılan incelemeler neticesinde bankanın devlet üzerinde 60 milyon Türk Lirasına yakın zarar bıraktığı tespit edilmiş ve bankanın tüm yetkileri elinden alınmıştır. Likidasyon sürecinde İş Bankası tarafından devralınan TYT Bank’ın müşterisi olan vatandaşlara mevduat ödemesi Tasarruf Mevduatları Sigorta Fonu tarafından belirlenen bir takvim ile yalnızca ana para ödemesi olacak şekilde gerçekleştirilmiştir.
1994 Krizi’ne karşı koyamamış bir diğer banka ise Marmara Bank olmuştur. 1987 yılında Netbank olarak kurulan bankanın ismi 1991 yılında Marmara Bank olarak değiştirilmiştir. 1994 yılında faaliyet yasağı getirilen bankanın yönetimi TYT Bank ile benzer olarak Tasarruf Mevduatları Sigorta Fonu’na bırakılmıştır. 5 haziran 1995 yılında resmi olarak iflas eden Marmara Bank, iflas etmiş diğer bankaların aksine devlet üzerinde yıkıcı bir etki bırakmamış, bankanın gayrimenkul satışlarından elde edilen gelir ile 22 milyon Türk Lirası değerinde vergi ödemesi gerçekleştirmiştir.
Kriz sebebiyle iflas eden bankalardan en kısa süreli olan İmpexbank, sadece 10 yıl faaliyet göstermiştir. 1994 yılında kurulan banka, faaliyetinin ilk yıllarında açılımı “Türkiye İthalat ve Türkiye İhracat Bankası” olan TİTİ Bank ismini kullanmış, 1988 yılında ise İmpexbank adını almıştır. 24 Nisan 1994 tarihli ve 21914 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan Bakanlar Kurulu’nun 94/5485 sayılı kararınca İmpexbank tamamen kapatılmıştır. Likidasyonu Türkiye Emlak Bankası tarafından yapılan bankanın müşterileri ise gerekli incelemeler yapıldıktan sonra mevduat ödemelerini almıştır.
Tansu Çiller Hükümetinin Süreçteki Tutumu
Ekonomik krizlerde hükümet, süreci şekillendiren etkenlerden biridir. 1994 Krizi sürecinde de dönemin başbakanı Tansu Çiller süreçten sorumlu idi. Tansu Çiller hükümeti kriz ile mücadele adına faiz oranlarını düşük tutma odaklı bir politika izleme kararı aldı ve yüklü miktarda parayı piyasaya sürdü. Süreç ilerledikçe düşmesi beklenen faiz oranlarının %400 seviyesine çıkması ve dolar kurunun %100’ün üzerinde gözlemlenmesi sonucu hükümet, düşük faiz politikasından vazgeçme kararı aldı. Gün geçtikçe artan borçlar ve ekonomik dengesizliklerin bir an önce önüne geçilebilmesi amacı ile Tansu Çiller hükümeti 5 Nisan 19945 tarihinde Türk Lirasında istikrar sağlamak ve enflasyonu hızla asgari düzeye indirgemek amacıyla “5 Nisan Kararları”nı açıkladı.
1994 Ekonomik Krizi
1994 senesinde 25 Haziran 1993 tarihinde kurulan 50. hükümet başbakan olarak Doğru Yol Partisi genel başkanı Tansu Çiller ve yönetim ortağı olarak Sosyaldemokrat Halkçı Parti genel başkanı Murat Karayalçın tarafından yönetilmekteydi. 1991 yılından itibaren Türkiye ekonomisinin yönetiminden sorumlu olan Tansu Çiller, ekonomi dalında profesör unvanını da taşımaktaydı.
1994 yılı içerisinde Türkiye’nin büyük kamu harcamaları, ülkede bir istikrarsızlık ve karmaşıklık sürecine sebep oldu. 1992 yılında kamu harcamalarının Gayri Safi Yurt İçi Hasılaya oranı %6 iken 1994 yılı başında %11’e yaklaşmıştır. Bütçe açığını kapatmak için seçilen yöntem ise “ilk büyük mali kriz” olarak adlandırılan 1994 Krizine sebep oldu. Kriz, ani gözükse de temelleri 1988-1993 dönemine dayanmaktadır.
1988-1993 Dönemi
Türkiye ekonomisinde 1988-1993 dönemi, geçmiş dönem ile benzer olarak, iç talep artışına dayalı büyümenin istikrardan daha iyi görüldüğü bir dönem olmuştur. Bu nedenle hükümet azalan işçi ve memur maaşlarına yüksek miktarda zam yapmış, tarım ürünleri için belirlenmiş olan alt fiyat sınırını yükseltmiştir. Başvurulan bu yol ile yıllık ortalama büyüme yeniden %6 seviyesine gelmiş fakat enflasyon oranı %60’ı bulmuştur. Bir yıl içerisindeki ortalama %6 oranında büyüme oldukça büyük bir gelişme gibi dursa da 1988- 1993 dönemi ekonomisindeki dengesizlik sürekli hale gelmiştir. 1988, 1989 ve 1991 yıllarında yıllık ortalama büyüme oranının %2’nin altında kalması bu duruma örnektir.
Türkiye ekonomisinde 1989 yılı itibariyle kamu kesiminin gelir-gider dengesi belirgin bir biçimde sarsılmıştı. Devletin gelirlerini artırmak amacıyla oluşturulan ilkeler kabul edilebilir değildi. Ekonominin vergisiz bölgelerinde yeni vergi kanunları kabul etmek veya mevcut vergileri etkin bir şekilde toplamak mümkün değildi. Motorlu Taşıtlar Vergisi, Akaryakıt Tüketim Vergisi ve kamu hizmet bedelleri gibi mal ve hizmet ile bağlantılı dolaylı vergi ve harçlar arttırılmıştır.
5 Nisan Kararları öncesi, 1993 yılında dış ticaret dengesi 14,1 milyar dolar ve cari açık dengesi ise 6,8 milyar dolar ile kapanmıştır. Bu değerler ödemeler dengesi açığının rekor düzeylerini oluşturmaktadır. Döviz sektöründeki sıcak para arzı belirgin bir sorun olmadığı izlenimini uyandırmış ancak hem ödemeler dengesinde açığındaki büyüme hem de bazı uluslararası kuruluşların kredi notlarının değerlenmesi döviz sektörü içerisindeki spekülatif eğilimlere hız kazandırmıştır. Döviz talebi ve döviz kurları özellikle 1993 yılının Aralık ayından itibaren artış göstermiştir.
Dönemin siyasi iktidarı, döviz rezervlerinin satılmasıyla döviz talebinin sınırlandırılabileceği ve piyasada dolaşan paranın İstanbul Menkul Kıymetler Borsası’na yönlendirilebileceği varsayımı doğrultusunda hareket etti. Bu varsayımlar iki nedenle geçerliliğini yitirmekte idi. Belirtilen nedenlerden ilki büyük bankaların ciddi bir devalüasyon olacağı bilincinde oluşuydu. Bu nedenle piyasaya sürülen döviz, talep kesintisinden uzak durmamış ve piyasaya sürülen döviz artan fiyattan alıcı bulmuştur. Öte yandan bu dönem için İstanbul Menkul Kıymetler Borsası’nın işlem hacmi 52 milyon dolardı ve piyasada bulunan spekülatif sermayeden üstün olacak kapasiteye sahip değildi. Sonuç olarak Ocak 1994’te TL/$ döviz kuru 19.000 TL/$, Merkez Bankası rezervleri 7 milyar dolara ulaşmışken 1994 Nisan ayında döviz kuru 38,00 TL/$’ yükselmiş ve uluslararası rezervler 3 milyar dolara indi.
Sonuç olarak 1994 Krizi, Cumhuriyet tarihinin en büyük dış ticaret ve kamu açığı ile makroekonomik denge üzerindeki bozulmanın ciddiyetini gözler önüne sermiştir. Uzun vadede sürdürülmesi imkansız olan politikalar ve uygulamalar ise 1994 Nisan ayında patlak veren ağır ekonomik krizin temelleridir.
Krizin Dönemin Bankalarına Etkisi
Cumhuriyet tarihi incelendiğinde Türkiye üzerinde bankacılık krizi örneklerine rastlanır. 1994 Krizi de bankacılık krizi olarak nitelendirilmiş ve dönem bankaları üzerinde yıkıcı etkiler bırakmıştır. TYT Bank, Marmara Bank ve İmpexbank 1994 Krizi ile iflas etmiş bankalardandır.
TYT Bank, 1980’li yıllarda İstanbul Kapalı Çarşı esnafları içerisinden bir grup tarafından temelleri atılmış ve 1988 yılında “Turizm Yatırım ve Dış Ticaret Bankası” ismi ile resmi olarak açılmıştır. Kuruluş amacı esnafın kredi ihtiyacını karşılamak olan banka, ihracat ve turizm gelirleri ile desteklendiğinden kısa sürede başarı elde etmiştir. İlerleyen süreçte Lapis Holding bünyesine geçen banka 1994 Krizi sürecinde Tasarruf Mevduatları Sigorta Fonu’na devredilmiştir. Fon tarafından yapılan incelemeler neticesinde bankanın devlet üzerinde 60 milyon Türk Lirasına yakın zarar bıraktığı tespit edilmiş ve bankanın tüm yetkileri elinden alınmıştır. Likidasyon sürecinde İş Bankası tarafından devralınan TYT Bank’ın müşterisi olan vatandaşlara mevduat ödemesi Tasarruf Mevduatları Sigorta Fonu tarafından belirlenen bir takvim ile yalnızca ana para ödemesi olacak şekilde gerçekleştirilmiştir.
1994 Krizi’ne karşı koyamamış bir diğer banka ise Marmara Bank olmuştur. 1987 yılında Netbank olarak kurulan bankanın ismi 1991 yılında Marmara Bank olarak değiştirilmiştir. 1994 yılında faaliyet yasağı getirilen bankanın yönetimi TYT Bank ile benzer olarak Tasarruf Mevduatları Sigorta Fonu’na bırakılmıştır. 5 haziran 1995 yılında resmi olarak iflas eden Marmara Bank, iflas etmiş diğer bankaların aksine devlet üzerinde yıkıcı bir etki bırakmamış, bankanın gayrimenkul satışlarından elde edilen gelir ile 22 milyon Türk Lirası değerinde vergi ödemesi gerçekleştirmiştir.
Kriz sebebiyle iflas eden bankalardan en kısa süreli olan İmpexbank, sadece 10 yıl faaliyet göstermiştir. 1994 yılında kurulan banka, faaliyetinin ilk yıllarında açılımı “Türkiye İthalat ve Türkiye İhracat Bankası” olan TİTİ Bank ismini kullanmış, 1988 yılında ise İmpexbank adını almıştır. 24 Nisan 1994 tarihli ve 21914 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan Bakanlar Kurulu’nun 94/5485 sayılı kararınca İmpexbank tamamen kapatılmıştır. Likidasyonu Türkiye Emlak Bankası tarafından yapılan bankanın müşterileri ise gerekli incelemeler yapıldıktan sonra mevduat ödemelerini almıştır.
Tansu Çiller Hükümetinin Süreçteki Tutumu
Ekonomik krizlerde hükümet, süreci şekillendiren etkenlerden biridir. 1994 Krizi sürecinde de dönemin başbakanı Tansu Çiller süreçten sorumlu idi. Tansu Çiller hükümeti kriz ile mücadele adına faiz oranlarını düşük tutma odaklı bir politika izleme kararı aldı ve yüklü miktarda parayı piyasaya sürdü. Süreç ilerledikçe düşmesi beklenen faiz oranlarının %400 seviyesine çıkması ve dolar kurunun %100’ün üzerinde gözlemlenmesi sonucu hükümet, düşük faiz politikasından vazgeçme kararı aldı. Gün geçtikçe artan borçlar ve ekonomik dengesizliklerin bir an önce önüne geçilebilmesi amacı ile Tansu Çiller hükümeti 5 Nisan 19945 tarihinde Türk Lirasında istikrar sağlamak ve enflasyonu hızla asgari düzeye indirgemek amacıyla “5 Nisan Kararları”nı açıkladı.